Ubuntu, de Aarde en wij
Op weg naar een duurzame ontwikkelingsvisie door Dorine van Norren

Afrika, stelt Heinz Kimmerle in zijn kritische bespreking van de Hegeliaanse geschiedenis filosofie, is altijd door filosofen afgeschilderd als een continent zonder geschiedenis: er is geen gemeenschappelijke taal, geen wetenschappelijke traditie, geen algemeen geldend rechtssysteem.   Kortom, er viel nog veel te beschaven. Inmiddels zijn ‘missiewerk’ , ‘ontwikkelingshulp’ en termen als ‘Derde Wereld’  vervangen door  woorden als gelijkwaardigheid en duurzaamheid. De verbinding tussen duurzaamheid en ontwikkeling vinden we  terug in de internationale debatten en verdragen over duurzame ontwikkeling. In sept 2015 zijn de duurzame ontwikkelingsdoelen aangenomen (zie Tabel 1). Alhoewel deze tot stand kwamen door onderhandeling tussen de lidstaten van de VN  , vond er ook een grootschalige consultatie plaats van het maatschappelijk middenveld. Hiermee werd de gedachte van participatie en non-discriminatie - de kernbegrippen binnen de mensenrechten - gepraktiseerd. Dit wil echter niet zeggen dat ook inheemse ontwikkelingsfilosofieën automatisch zijn meegenomen in de uitwerking van de opeenvolgende raamwerken voor duurzaamheid. Daar zijn een drietal redenen voor.
Ten eerste dienden de millenniumdoelen als uitgangspunt. Deze werden echter door niet-Westerse landen al snel vervangen door het breder gedragen Rio proces met de duurzaamheidstop in Rio de Janeiro in 1992 en de follow-up ‘Rio+20’ in 2012.  Ten tweede zijn niet-westerse filosofische begrippen niet gangbaar in de wetenschap buiten de filosofie.  En zelfs binnen de filosofie worden ze niet altijd serieus genomen, zelfs niet in Afrika ; en al helemaal niet als het gaat om ontwikkelingseconomie en rechten. Deze thema’s worden al snel gedelegeerd naar het terrein van de antropologie (en soms ook als exclusief recht geclaimd door de antropologen, zie onder).  Zoals Naicker terecht zegt:

‘Wat ontbreekt (in mondiale duurzaamheiddebatten) is informatie over hoe verschillende culturen en praktijen collectieve verantwoordelijkheid zien voor menselijk welzijn’.

Maar na zes decennia van ontwikkelingsprojecten in Afrika is de filosofie van Ubuntu, dat zoveel betekent als ‘ ik ben omdat wij zijn’, bij ontwikkelingsbeleidsmakers nog steeds nagenoeg onbekend. Ten derde wordt de elite van Afrika vaak opgeleid in Westerse traditie. Onderwijs voor iedereen, wat onder millenniumdoel 2 viel, doet de vraag rijzen wat voor onderwijs wij precies nastreven en hoe dit onderwijs er in Afrikaanse landen dan uitziet.

Ubuntu als Afrikaanse welzijnstheorie
Om niet-westerse, inheemse ontwikkelingsfilosofieën een podium te bieden is het belangrijk dat, in het geval van Afrika, Afrikaanse filosofieën ter sprake komen in internationale onderhandelingen over duurzaamheid en ontwikkelingsdoelen. Niet alleen om de uitvoering van deze doelen te vergemakkelijken – wat ook wel context-specificiteit wordt  genoemd: hoe gaan we het uitvoeren in Afrika? - maar ook vanuit het principe van non-discriminatie, gelijkwaardigheid van levensvisies en dialoog. Het vergroten van het aantal perspectieven kan immers bijdragen aan betere oplossingen voor mondiale vraagstukken die altijd lokaal moeten worden geïmplementeerd. In september 2015 zijn de duurzame ontwikkelingsdoelen aangenomen.  
Alhoewel het betrekken van de eigen cultuur bij de ontwikkeling van een samenleving een logisch gegeven lijkt, worden er in de wetenschap opvallend veel bezwaren aangevoerd tegen het denken vanuit de Ubuntu filosofie. Van implementatie ervan in beleidsplannen komt derhalve weinig terecht. De beweging ‘Third World Approaches to International Law’(TWAIL) en post-koloniale studies benadrukken in hun kritiek op de westerse wetenschap keer op keer het ontbreken van een gelijkwaardige dialoog met niet-westerse filosofieën. Ubuntu wordt vaak gekleineerd als een ideaal waar de Afrikanen zich zelf niet aan houden.  Dat het Westen zich regelmatig weinig aantrekt van zijn eigen verheven mensenrechten of christelijke idealen wordt gemakshalve over het hoofd gezien. Naast bedenkingen bij de implementatie trekken wetenschappers soms zelfs het bestaan van Ubuntu als Afrikaanse filosofie in twijfel. Deze moet immers bestaan uit geschreven bronnen en tot voor kort waren die afwezig. Met welke legitimiteit vertegenwoordigen hedendaagse Afrikaanse filosofen de filosofie van een heel continent? Dit kan beter overgelaten worden aan de analyse van de antropologen, betoogt antropoloog Van Binsbergen.  Dit argument wordt door Afrikaanse filosofen afgedaan als ‘intellectueel racisme’  en ‘afro-philo-phobia’ , dat wil zeggen angst voor Afrikaanse levensvisies. Andere typeringen van Ubuntu variëren van een romantisch begrip uit het verleden  dat irrelevant is voor de moderne samenleving , communisme dat mensen verhindert de sociale ladder te beklimmen , anti-communisme dat geen rekening houdt met de klassenstrijd , cultuur-relativistische ondermijning van de mensenrechten , een begrip dat alleen voor Afrika relevant is  tot het ontbreken van een homogene Afrikaanse cultuur.  Bovendien voeren sommigen aan dat vergeving in het kader van Ubuntu de rechtsgang tegen apartheidsmisdadigers in Zuid-Afrika ondermijnd heeft,  zoals in de rechtszaak van politieke partij AZAPO tegen de staat.  Tot slot vinden sommigen Ubuntu overbodig, omdat de mensenrechten universeel aanvaard zijn en het daar niks aan toevoegt. Elk van deze argumenten kan vanuit een post-koloniaal perspectief weerlegd worden.

Maar wat wordt er in Afrika onder Ubuntu verstaan? Ubuntu betekent in de kern de onophoudelijke in beweging zijnde openbaring van het universum. Ubu is ‘abstract Zijn’ (patronen) dat verbonden wordt met Ntu, ‘levenskracht Zijn’, die in een cyclus zichzelf vernietigen en vernieuwen. Ubuntu wordt in de volksmond gebruikt als ‘ik ben omdat wij zijn’. Dit is afgeleid van het spreekwoord ‘umuntu ngumuntu ngabantu’ (een persoon is een persoon via andere personen).  Het impliceert intermenselijkheid, (gelijk)waardigheid, compassie, gemeenschapswaarden, samen delen, non-discriminatie en interactie tussen alle levende wezens. Dit laatste gaat terug op het traditionele animisme waarin ook levensloze objecten levenskracht bezitten, al wordt deze verklaring niet meer door iedereen aangehangen. Daarnaast bestaat de menselijke gemeenschap - ‘bantu’ - uit de voorouders en uit hen die nog geboren gaan worden. De voorouders zijn verbonden met het land en zo ontstaat een onlosmakelijke verbintenis tussen de menselijke gemeenschap en de natuur.
Ubuntu heeft dus een collectief karakter, waarbij het individu ten dienste staat van de gemeenschap, maar tegelijkertijd zijn autonomie niet verliest.  Het verbindt de mensenrechten met een relationele dimensie en wordt ook wel in een citaat van constitutioneel rechter Mokgoro ‘de grootmoeder’ van de mensenrechten genoemd.  Het is in feite het Afrikaanse begrip voor welzijn, maar ook voor omgang met de natuur en voor spiritualiteit.